Dingen geven houvast in de aardse ordening van de wereld. De wereld is de aarde en de aarde is de wereld, en toch vallen ze niet helemaal samen. De aarde is de concrete aarde: de aardbol waarop wij allen leven en verkeren. De wereld is meer dan dat. De wereld is ook de wereld van de cultuur, de wereld van de communicatie, de wereld van de taal, de wereld van de kunst, de wereld van de economie en ga zo maar door. Mijn wereld hoeft de jouwe niet te zijn en de jouwe de mijne niet. De wereld geeft houvast als de dingen in en van die wereld vertrouwd zijn. Maar vaak is dat nu net relatief omdat werelden kunnen veranderen. De aarde geeft in die zin meer houvast omdat ze concreet is – we kunnen er niet vanaf vallen. Ze blijft onder onze voeten voortduren. We staan erop, we bewegen ons erop en we kunnen niet anders. Natuurlijk kunnen we een tijdje vliegen, maar dan ook keren we weer terug op de aarde. De zwaartekracht houdt ons vast aan en op de aarde. We vallen terug als we ons een stukje boven die aarde bewegen, of als we ons bijvoorbeeld uit een boom laten vallen.
Byung-Chul Han schrijft in Undinge, Umbrüche der Lebenswelt dat de aardse ordening inmiddels vervangen is door een nieuwe ordening, een digitale orde. En dat heeft grote gevolgen, hij zegt:
Die digitale Ordnung entdinglicht die Welt, indem sie sie informatisiert. Schon vor Jahrzehnten bemerkte der Medientheoretiker Vilém Flusser: »Undinge dringen gegenwärtig von allen Seiten in unsere Umwelt, und sie verdrängen die Dinge. Man nennt diese Undinge Informationen.« Wir befinden uns heute im Übergang vom Zeitalter der Dinge zum Zeitalter der Undinge. Nicht Dinge, sondern Informationen bestimmen die Lebenswelt. Wir bewohnen nicht mehr Erde und Himmel, sondern Google Earth und Cloud. Die Welt wird zusehends unfassbarer, wolkiger und gespenstischer. Nichts ist hand- und dingfest. (Undinge, Pag. 7)
Mensen die de hele dag op hun smartphone kijken, zelfs onder het lopen, rijden en fietsen, alsof daar het echte leven plaatsvindt, mensen verslaafd aan het maken van selfies, soms meer dan 200 per dag, mensen die in paniek raken als ze even hun telefoon moeten missen of kwijt zijn geraakt, het zijn allemaal voorbeelden van het feit dat de digitale ordening het heeft overgenomen. In de digitale wereld wordt het ene aan het andere gekoppeld, alles wisselt zich af in een vaak grote snelheid. Het scrollen op het scherm laat dit zien. Of het nou om indrukken gaat, om berichten die anderen achterlaten, om gedeelde foto’s van reizen en gebeurtenissen, om een zoektocht naar een partner, om quotes, om uitspraken, om meningen, het vliegt voorbij en niets blijft hangen. Er wordt niets ervaren, alles wordt kort beleefd, gezien, en soms van commentaar voorzien. Kijkend op je smartphone, de kleine tiran die je leven bepaalt en door wie je je leven laat bepalen, ontgaat je de opkomst van de zon, de vogel aan de kant van de weg, de vreemd geklede persoon die je passeert en die vriendelijk naar je lacht.
Byung-Chul Han noemt dingen rustpunten in je leven, maar die dingen worden tegenwoordig verdrongen door stromen aan informatie. Informatie geeft geen rust, informatie woekert voort, komt en gaat, maar er is geen houvast. De tijd vliegt. De informatie stapelt zich op. Het overzicht raak je kwijt, de grip op je leven verandert in een moeras van berichten die je nauwelijks raken maar die wel veel tijd kosten om te bekijken. Alleen al omdat deze informatie zo vluchtig is, destabiliseren ze je leven. Je wordt er onrustig van en je komt niet meer tot rust. Je wordt overstroomd en je laat je overstromen met informatie. Hij schrijft:
Die Dinge rücken heute immer mehr in den Hintergrund der Aufmerksamkeit. Die gegenwärtige Hyperinflation der Dinge, die zu deren explosiver Vermehrung führt, deutet gerade auf die zunehmende Gleichgültigkeit gegenüber den Dingen hin. Unsere Obsession gilt nicht mehr den Dingen, sondern Informationen und Daten. Wir produzieren und konsumieren inzwischen mehr Informationen als Dinge. Wir berauschen uns regelrecht an Kommunikation. Libidinöse Energien wenden sich von den Dingen ab und besetzen Undinge. Infomanie ist die Folge. Wir sind inzwischen alle infoman. Vorbei ist es wohl mit dem Dingfetischismus. Wir werden zu Informations- und Datenfetischisten. Inzwischen ist sogar von »Datasexuals« die Rede. (Pag. 8)
De digitalisering heeft een einde gemaakt aan de plaats van de dingen in onze wereld. Opeens zijn ze niet meer belangrijk, zijn de dingen net als de informatie vervangbaar, vluchtig, niet bijzonder meer. Ze vertellen geen verhaal meer omdat we ze niet nodig hebben, omdat er geen ervaringen aan gekoppeld zijn. We ruimen op want we hebben toch genoeg of teveel. Dingen vragen om aandacht, om zorg, om betrokkenheid. Daar hebben we geen tijd meer voor. We worden opgeslokt door de kleine tiran, hij bepaalt waar we onze tijd aan besteden, hij bepaalt wat belangrijk is. En dat zijn niet de dingen waarmee we ons hebben omgeven in ons huis. Tegelijk belooft hij dat wij ons geen zorgen meer hoeven te maken want in de digitale wereld wordt alles voor ons gedaan en hoeven we zelf niks meer bij te dragen: arbeid in de zin van handarbeid, is verleden tijd. We klikken wat op het toetsenbord en de dingen die wij willen hebben worden aan onze deur afgeleverd. Wanneer treedt de robot het woonhuis binnen om niet alleen schoon te maken maar ook om de maaltijden te bereiden? En om ons bezig te houden als we genoeg hebben van al die beeldschermen? We voelen ons er vrijer door, we denken dat wij vrijer zijn, maar omgekeerd raken we steeds verder verstrikt in het net van de bewakers, de verzamelaars, de data-analisten die ons gedrag nauwkeurig bestuderen en die onze noden en verlangens van haver tot gort leren kennen. Zo worden we langzaam door de bewakers die zich als spinnen gedragen leeg gezogen. Niets blijft meer privé, niets blijft meer geheim. Door ons gedrag in de digitale wereld worden we volkomen transparant voor de spelers die aan de knoppen zitten. Han noemt de apparatuur waarmee wij ons bedienen in de digitale werkelijkheid infomaten. De smartphone is zo een infomaat. Een automaat die gegevens levert en die gegevens, data, doorstuurt. Hij bedient ons als gebruiker maar ook de maker ervan en de verzamelaar van de datastromen. Algoritmen die we niet kunnen lezen sturen ons en bepalen ons, Han schrijft:
Die Infomate, die uns viel Arbeit abnehmen, erweisen sich als effiziente Informanten, die uns überwachen und steuern. So werden wir in die Infosphäre verknastet. In der algorithmisch gesteuerten Welt büßt der Mensch zunehmend seine Handlungsmacht, seine Autonomie ein. Er sieht sich einer Welt gegenüber, die seinem Verständnis entgleitet. Er befolgt algorithmische Entscheidungen, die er aber nicht nachvollziehen kann. Algorithmen werden zu Blackboxen. Die Welt verliert sich in den Tiefenschichten neuronaler Netzwerke, zu denen der Mensch keinen Zugang hat. (Pag. 12)
Han stelt dat de informatiestromen niet meer alleen informeren. Dat punt zijn we al lang voorbij. Het is eerder het tegendeel met alle gevolgen voor datgene wat we nog als waarheid beschouwen:
Die rapide steigende informationelle Entropie, das heißt das informationelle Chaos, stürzt uns in eine postfaktische Gesellschaft. Nivelliert wird die Unterscheidung von wahr und falsch. Informationen zirkulieren nun ohne jeden Realitätsbezug in einem hyperrealen Raum. Fake News sind eben auch Informationen, die womöglich wirksamer sind als Tatsachen. Was zählt, ist die kurzfristige Wirkung. Wirksamkeit ersetzt Wahrheit. (Pag. 12).
Als we geen waarheid meer ervaren die op de concrete, dus niet virtuele ervaring van de dingen, op de ervaring van het omgaan met elkaar buiten de digitale wereld, is gebaseerd, dan verliezen we elke vorm van houvast. Opgeslokt in een digitale wereld kan het alle kanten uitgaan. Als niks meer echt zeker is dan ligt depressie op de loer, dan staat eenzaamheid voor onze deur, dan verliest het leven zijn glans en zijn zin. Als niks meer echt schuurt verdwijnt het leven langzaam uit ons bestaan. Dingen zijn voelbaar, tastbaar, ruikbaar, ervaarbaar. Ze hebben massa, bestand, ze geven niet of wel mee, ze leggen gewicht in de schaal. Informatie is gewichtloos, massaloos, reukloos, niet te voelen. Van informatie kun je niet leven, daar kun je jezelf als lichaam niet mee voeden. Er is meer nodig, veel meer. Echte aandacht, echte liefde, echt contact. De arbeid van je handen laat je merken, laat je ervaren, dat je er toe doet. Dat je iets voor elkaar krijgt, dat je een ding kunt maken, ermee kunt omgaan. Het ding doet iets met jou, ook al denk je dat jij de meester bent over de dingen. Het ding geeft je een houvast dat je via al die data nooit zult ervaren. Dus tijd om die smartphone veel vaker weg te leggen. De tijdvreter belemmert je bij het echte leven dat je kunt gaan leven.
John Hacking
17 januari 2023
Bron: Byung-Chul Han, Undinge. Umbrüche der Lebenswelt, Berlin 2021, (Ullstein)
mystiek & filosofie 