Overweging 4 januari 2015
Als je de oorspronkelijke bijbelteksten in het Grieks leest verbaas ik me altijd over de gedrongenheid ervan, het kleine aantal begrippen en de krachtige wijze waarop het verhaal wordt verwoord. Onze vertaling uit de Nieuwe Bijbelvertaling is al veel wolliger, er worden meer woorden ingezet om het verhaal te vertellen. Maar dat betekent niet dat de kern daarmee beter wordt weergegeven. Elke vertaling is een keuze en die keuze is gekleurd door de visie en kennis van de vertaler. Opvalt is ook dat het verhaal meestal “sec” wordt verteld, zonder dat de emoties van de hoofdrolspelers aan het woord komen. Naar hun gevoelens, hun gedachten moeten we maar gissen.
Een half jaar geleden heb ik een aantal schilderijen gemaakt waarin het leven van Maria centraal staat en de opdracht die ik mezelf daarbij heb gegeven luidt: probeer je voor te stellen wat Maria heeft beleefd, wat zij zag. Probeer dat te verbeelden, in te vullen, uit te werken in het schilderij. Ik heb 2 afbeeldingen meegebracht van het bezoek van de magiërs aan het kind. Eentje laat de gebeurtenis zien, de ander kijkt vanuit Maria. Eigelijk klopt dit beeld al niet helemaal want we weten niet hoeveel magiërs het betreft. Daar kwam ik pas achter tijdens het schrijven van deze overweging. Zo zie je maar weer hoe je kijken, je perspectief, is gekleurd door vanzelfsprekende gewoontes en gebruiken. Onze bijbelvertaling is er ook een goed voorbeeld van.
De evangelist nodigt ons uit om goed te kijken als hij letterlijk zegt “zie, magiërs uit Anatolië komen voorbij in Jeruzalem, zeggende “waar is de geboren koning van de Joden?” Ze vallen met de deur in huis! “Wij hebben zijn ster gezien en komen om ons neer te werpen voor hem.” Daar heeft de koning die dan aan het bewind is niet van terug: Herodus raakt er opgewonden van en met hem heel Jeruzalem. Dit bericht knaagt aan de poten van zijn troon! Een politieke omwenteling dreigt zo lijkt het wel. Typisch een voorbeeld van op het verkeerde been worden gezet. Waar is die Messias dan geboren wil hij weten. Opeens is het niet meer de koning van de Joden maar is het de Messias waar het hier over gaat! Het hele evangelie door zal dit spel met dubbele titels een rol blijven spelen. Steeds op de achtergrond de hoop op een politieke bevrijding. Schriftgeleerden citeren dan de profeet Micha 5,1: uit Bethlehem zal de nieuwe herder voor het volk van Israel komen. Typisch een geval van selectief citeren, want de context van Micha is de ballingschap van het volk van Israël. Een heel andere tijd en heel andere verwachtingen. Of preludeert de evangelist daarop? Door deze oude verwachtingen een totaal nieuwe invulling te geven?
Herodes gelooft in de voorspelling en in de woorden van de magiërs. Maar deze gaan huns weegs en zie, zegt Matheus, de ster gaat voor hen uit! De ster is de gids in dit wonderlijke verhaal. Boven het kind blijft ze staan. Dan staat er dubbelop: met heel erg grote vreugde werden zij vol vreugde vervuld. In het huis vallen ze neer, zich neerwerpend, om eer te bewijzen aan het kind. Openend hun schatten, ze presenteren geschenken, goud, wierook, mirre. Een goddelijke waarschuwing, via een droom, doet hun terugkeren langs een andere weg, terug naar huis. Trouwens Anatolië ligt vanuit Bethlehem gezien noordelijk. Dat lijkt het einde van het verhaal, maar het krijgt nog een staartje. Er zit een vreemde ambivalentie in deze geschiedenis. Enerzijds blijdschap en manifestatie van de Messias in de dit kind, een verschijning van het goddelijke. Aan de andere kant een donkere zwarte dreiging: de moord op de kinderen. De poging van Herodes, die voor de wereld staat, de politiek, om de Messias en zo ik vermoed de hoop op en de verwachting van de Messias uit te roeien! Op de 3e advent lazen we in Jesaja de hoopvolle woorden: “ze zullen geen kinderen meer baren voor een verschrikkelijk lot.” Die tijd lijkt nu nog niet aangebroken. De moord op de onschuldige kinderen is door schrijvers opgepakt en ook Maria blijft niet onberoerd door wat er gebeurt. Maar druk dat maar eens uitin een schilderij. De tekst zegt er helemaal niks over.
Zaterdag 20 december citeerde Marjoleine de Vos de schrijver Wasili Grossman, en zij deelt het hem de ontroering, de verbazing en de indrukwekkende ervaring die de Sixtijnse Madonna van de schilder Rafael op hem heeft gemaakt. In haar herkent hij vrouwen, meisjes uit zijn leven, opgepakte, vermoorde vrouwen. En toch kijkt deze Madonna bijna vredig – alsof ze boven het lot staat dat haar kind zal toevallen. Op Grossman maakt ze zulk een indruk dat hij er een verhaal over schrijft – hij kan maar niet begrijpen hoe het lijden samenvalt met deze uitdrukking van de Madonna en het kind. Het schilderij ontleent zijn wonderbaarlijke kracht ook en vooral aan de vreugde die eruit spreekt, zo Grossman.
Wat is dat? Wat is dit voor soort van vreugde? Wat is dit voor een kracht, een innerlijke, misschien wel goddelijke kracht, zichtbaar bij de magiërs, en nu bij de Madonna, die heel het lijden doet doorstaan, die niet doet vertwijfelen? Mogen wij hier iets van ervaren? Kunnen we dat? Kan het ons helpen, als we oog in oog staan met ons lot? Als we ziek worden, bedreigend zelfs? Kan ze ons dan helpen, kunnen we teren op die innerlijke diepe vreugde? Mogen we iets van haar ervaren nu we aan het begin staan van dit nieuwe jaar? Schilders zoals Rafael hebben dit begrepen, Matheus beschrijft het.
Misschien is dit gegeven wel de noodzakelijke verbinding, de echte brug tussen het evangelie en ons persoonlijk leven. Zolang wij i.t.t. de magiërs deze echte vreugde nog niet voelen, nog niet ervaren, kan het evangelie ons koud laten. Staan we zelf letterlijk in de kou, want we voelen niet de warmte van die woorden. Er springt geen goddelijke vonk over. Ons hart wordt niet verwarmd. Maar! Een groot maar is hier op zijn plaats. Wij zijn meestal niet zonder vreugde! Misschien kan de vreugde ons helpen, misschien kan zij ons gidsen, net als de ster. Wat geeft mij, wat geeft jou diepe, diepe vreugde? Daar zit het geheim van God, daar spreekt de Messias, daar komt het Rijk van God aan het licht! Daarom wens ik ons in dit nieuwe jaar Vreugde toe met een hoofdletter. Diepe diepe Vreugde, dat we “gelukkelingen” die we soms zijn, af en toe hiervan mogen proeven en proeven en delen met elkaar. Van harte een zalig nieuwjaar!
John Hacking
mystiek & filosofie 